De herbestemming van een gebouw en de betekenis van de beeldhouwwerken van H.A. van den Eijnde. Een verslag van een excursie voor leden van de Historische Vereniging Haarlem naar de Centrale Bibliotheek in Utrecht.

 Het heeft even geduurd maar op woensdag 6 april jl. stapten negen in architectuur en beeldhouwkunst geïnteresseerde HVH-leden op de trein naar Utrecht om de Centrale Bibliotheek aan het Neude te bewonderen, een gebouw dat tot 2011 dienstdeed als postkantoor.

Ze zagen hoe de beelden van H.A. van den Eijnde* ondanks de herbestemming het beeld en de sfeer bepalen van het voorportaal en de immense hal. In de woorden van Van den Eijnde zelf: “Groot en sterk moet de beeldhouwkunst staan in haar eigen karakter en niet worden opgeslokt door de architectuur, maar met gastvrijheid daarin worden opgenomen …..”.

Vanuit deze visie werkte hij in 1922 in opdracht van het Rijk aan alle beeldhouwwerken en geveldecoraties voor het Utrechtse Post- Telegraaf- en Telefoniegebouw met de voorzijde aan het Neude en de dienstingang aan de achterzijde aan de Oudegracht. De architect was J. Crouwel jr., die dit gebouw ontwierp in de stijl van de Amsterdamse school.

Het gebouw: decoratieve metselverbanden en beeldhouwwerken Het gebouw (luchtfoto 1) heeft een haast vierkante plattegrond -60 meter breed, 64 meter diep – met aan de achterzijde een U-vormige inham. Het is een constructie van gewapend beton, bekleed met baksteen. Het steile houten dak begint halverwege de tweede etage. Verschillende decoratieve metselverbanden geven de gevels reliëf, de kalkstenen decoraties zorgen voor afwisseling. De hoofdingang aan het Neude ligt iets terug in een vooruitspringend bouwdeel met aan weerszijden twee wapen dragende leeuwen van kalksteen van de hand van Van den Eijnde. Hierboven een zware gemetselde boog waarin een glas-in-lood raam van Richard Roland Holst. Een betonnen luifel geeft beschutting aan de entree van twee dubbele deuren (foto 2).

Het markante beeld in de vestibule (foto 3) heeft als thema het verkeer ter land (paarden), ter zee (dolfijnen) en in de lucht (vogels). De posthoorn en de bliksemschichten staan voor post en telegrafie. In de paraboolvormige centrale hal (foto 4 in gebruik als bieb) opgetrokken uit geelbruin verglaasde baksteen, zorgen lange stroken glas voor lichttoetreding. Tussen de bogen zijn diverse ornamenten verwerkt zoals een vlucht neerstrijkende postduiven, zwarte hardstenen kransen die isolatoren voorstellen en posthoorns. Vijf grote hardstenen (arduin) met olie diepzwart gepolijste beelden staan symbool voor het wereldwijde bereik van de PTT die mensen van de vijf continenten met elkaar verbindt. Eén beeld “Vrouw met vogels” symboliseert welvaart. Het lettertype dat van den Eijnde gebruikte om de werelddelen te benoemen zijn grafisch omgezet in het Lettertype Neude.

Van ‘Post Neude’ naar ‘Bieb Neude’ Het postkantoor sloot in 2011 haar deuren waarna de KPN het gebouw tot 2015 als telefooncentrale gebruikte. Vanaf 2016 is een proces in gang gezet om het gebouw te herbestemmen tot een eigentijdse multifunctionele bibliotheek. Deze herbestemming is een onderdeel van het Plan Neude/Oudegracht. Om commerciële functies aan de zijde van de Oudegracht mogelijk te maken is de vrijstaande garage tussen de twee vleugels van het gebouw gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw. Hier zijn o.m. een boekhandel, buitensportwinkel, foodmarkt en een restaurant ondergebracht.

Bij de herbestemming tot bibliotheek waren vele partners betrokken zoals de beheersmaatschappij, architecten, medewerkers, bestuurders en de bevolking. De Rijksdienst Cultureel Erfgoed was gesprekspartner omdat zij haar fiat moest geven aan een aantal ingrepen die meer lichttoetreding mogelijk maakten in dit rijksmonument. Na inspannende jaren voor alle betrokkenen, opende Wethouder Anke Kleine op maandag 11 mei 2020 de bibliotheek om samen met directeur Ton van Vlimmeren gedurende de hele dag ruim baan te geven aan de vele nieuwsgierige Utrechters.

In de Bieb Neude kunnen mensen van alle leeftijden van een zeer ruim en toegankelijk multifunctioneel gebouw gebruik maken. In de grote centrale hal worden de bezoekers nog steeds omringd door de beelden van Van den Eijnde die de vijf werelddelen symboliseren die per post, telegrafie en telefonie bereikt werden. Vertaald naar het heden zou je kunnen zeggen dat de beelden symbool staan voor de inwoners van de stad Utrecht die hun roots hebben in landen van deze vijf continenten en dat de bibliotheek voor hen een centrum is van communicatie, informatie, en samenkomst.

Jan Smits was twee uur onze deskundige rondleider door de bibliotheek (foto). Hij liet ons zien en ervaren dat architectuur, beeldhouwwerk en toegepaste kunst uit de 20ste ook in onze tijd betekenisvol kunnen zijn en dat de beeldtaal van Van den Eijnde ook in de nieuwe Centrale Bibliotheek zijn zeggingskracht heeft behouden.

Has Kuijpers, 06-05-2022 Organisatie excursie: Gerard Moolenaars.

*De Historische Vereniging Haerlem en de Historische Vereniging Heemstede organiseerden van 30 april t/m 30 juni 2019 in het ABC de tentoonstelling “Van den Eijnde herontdekt”.

Ter informatie

- H.A. van den Eijnde 1869-1939; geboren te Haarlem, overleden te Heemstede; leerde het vak in de praktijk in “werkplaatsen van kunst toegepast op nijverheid”; werd in 1917 benoemd tot Rijksbeeldhouwer; gaf van 1918-1927 les aan het “Voortgezet en Hooger Bouwkunst Onderricht” te Amsterdam.

- Het lettertype NEUDE dat uitsluitend kapitalen bevat, gebaseerd op de letters op de beelden in de centrale hal, is door “15.org.” geschikt gemaakt voor sites, posters en bewegwijzering.

- Herbestemming postkantoor en nieuwbouw: Architectenburo Rijnboutt te Amsterdam;

- Opdrachtgever A.S.R. Real Estate en MRP Development.

- Zecc interieurontwerp en inrichting;

- aannemer Burgland Bouw B.V.

- enkele cijfers: 3 verdiepingen, 9500 vierkante meter, 979 boekenkasten voor 163.000 boeken en 3000 tijdschriften, leesplekken, 1 filmzaal en 1 theaterzaal, 358 studie- en werkplekken; 1 laboratorium, 1 atelier en heel veel voorleeshoeken. Fietsenstalling voor 720 fietsen.

- “Metropolis” heeft 21 korte filmpjes gemaakt over onderwerpen die samenhangen met de herbestemming. Klik hier. De afleveringen 7, 9 en 11 gaan in op de bouwkundige aspecten, aflevering 10 op de archeologische werkzaamheden en in aflevering 17 volgt u een de discussie over hoe en waarmee de beelden van Van den Eijnde, die door de verbouwingswerkzaamheden met een dikke laag stof bedekt waren, weer het zwart glanzende patina hebben teruggekregen.