Monument voor Van Borssum Buisman
Eerder dit jaar verscheen een bijzonder boek over een uitzonderlijk mens en kunstenaar, de Haarlemse beeldhouwer Jan van Borssum Buisman. De auteur, Willem Veenhoven, is geen kunsthistoricus, maar was internist in het Kennemer Gasthuis. Het boek heeft daarmee aan kracht gewonnen, want kunsthistorisch vakjargon en hoogdraverij ontbreken gelukkig. De schrijver blijkt een zeer goed waarnemer en is erin geslaagd, na jaren van onderzoek en bestudering van het werk van Van Borssum Buisman (vBB), ons een gevoelig en diepgravend beeld van deze kunstenaar te presenteren.
‘Een prachtig monument, niet in steen of brons, maar in woorden.’ aldus Marjan Scharloo, directeur Teylers Museum in haar voorwoord.
In het hoofdstuk ‘Levensverhaal’ volgen we vBB van zijn geboorte in 1919 tot zijn overlijden in 2012. Opgegroeid in het Fundatiehuis van Teylers Museum, waar zijn vader kastelein-conservator was, ging Jan bouwkunde in Delft studeren Hij stopte met deze studie na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Jan ging in het verzet en via de Zwitserse Weg werd hij in Genève agent die informatie verzamelde ten behoeve van de regering in ballingschap. Na zware oorlogsjaren met tal van wederwaardigheden, kwam Jan in mei 1946 weer naar Haarlem, maar vertrok al gauw naar Delft om zijn studie bouwkunde voort te zetten. Zijn leermeester en inspirator was de vermaarde beeldhouwer en hoogleraar Wenckebach, die Jan het ‘vak’ van beeldhouwer bijbracht. Jan besloot in die tijd zijn leven verder aan de kunst te wijden. Na een verblijf van een jaar in Parijs aan de École Nationale Supérieure des Beaux-Arts, werd hij eind 1948 in Teylers Museum assistent van zijn vader. In 1952 werd Jan adjunct-conservator en kastelein en kreeg daarmee de dagelijkse leiding over het museum. Hij ging in het Fundatiehuis wonen, waar hij 33 jaar tevoren was geboren. In 1973 werd hij conservator en dat bleef hij tot hij in 1984 definitief afscheid nam van Teylers Museum.
Jan werd een bekende en geliefde persoonlijkheid in het Haarlemse culturele- en kunstenaarsleven. Jan’s levensgezellin was de beeldhouwster Teus van den Berg-Been, die hij in 1967 op de Sociëteit Teisterbant had leren kennen. Teus overleed vorig jaar, 95 jaar oud.
In het hoofdstuk 'Kunstenaarsomgeving' staan vele kunstenaarsvrienden van Jan beschreven. Over Verwey een paar leuke anekdotes. Wat was dat toch een vreselijke man.
In afzonderlijke hoofdstukken gaat Veenhoven in op de stijl en ontwikkeling van vBB als beeldhouwer, op de door de kunstenaar gebruikte technieken en op de exposities waar werk van vBB te zien was.
De kern van het boek wordt gevormd door de hoofdstukken over vBB's werk. Heel veel beeldhouwwerk, maar in het boek lees ik dat hij ook zo'n 200-300 tekeningen heeft gemaakt en tenminste veertien schilderijen en vele gedichten. Dat wist ik niet. Indrukwekkend zijn een paar van zijn oorlogsgedichten, die in het boek zijn opgenomen.
Van elk van de in totaal 203 werken van vBB die Veenhoven heeft weten te traceren (over de periode 1943-2004), is een kleine afbeelding opgenomen, steeds op hetzelfde formaat, met een korte beschrijving. Beeldhouwwerken: 89. Reliëfs en plaquettes: 26. Tekeningen: 69. Ornament-schetsen 3. Penningen: 2. Schilderijen: 14. Deze ‘oeuvrecatalogus’ wordt voorafgegaan door een ruime selectie van maar liefs 76 werken van vBB met grotere afbeeldingen en een toelichting op het onderwerp of op de geportretteerde. vBB heeft zich als kunstenaar vooral gericht op het vervaardigen van portretten. Een heel gelukkige keuze, dunkt me. Hij kende de mens; dat voel je en zie je als je zijn beelden bekijkt. Van veel portretten straalt zijn liefde en compassie voor de mens af.
Mijn favorieten? Een drietal: Dirck Volckertszoon Coornhert, brons, 1987 (staat in hal Coornhert Lyceum); een eikenhouten vrouwentorso uit 1948 (particuliere collectie); portret in brons van zijn vader (1873-1951) uit 1946 (collectie Teylers Museum). Teylers Museum bezit overigens welgeteld 63 werken van vBB: 4 reliëfs, 4 schilderijen, 13 beeldhouwwerken en 42 tekeningen.
Jan van Borssum Buisman was een zachtmoedig en aimabel mens, gentleman in de beste betekenis van het woord. Zo heb ik hem in ieder geval gekend, in het beperkt aantal keren dat ik hem ontmoet heb en de twee keer dat ik bij hem thuis op de Bakenessergracht ben geweest, om over de door hem gemaakte beelden van Coornhert te spreken. Ik trof hem en Teus regelmatig bij evenementen in de Gravenzaal en ging dan altijd even mijn opwachting bij hen maken. Ik bewaar de beste herinneringen aan hem.
Willem Veenhoven − getrouwd met een nicht van Jan vBB en diens executeur testamentair − wil ik graag complimenteren met zijn overzichtelijke en goed leesbare biografie van deze belangrijke Haarlemse kunstenaar. Het overzicht van werken, de chronologie van vBB’s leven, registers van personen en zaken en een uitgebreide literatuurlijst maken het boek compleet. Het beeldmateriaal is onberispelijk. Ik telde maar liefst 355 afbeeldingen. De vormgeving van het boek is fraai en past qua sfeer uitstekend bij de kunstenaar en mens vBB: rustig, bescheiden, conservatief in de positieve betekenis.
Het boek is een aanrader voor wie geïnteresseerd is in Haarlem en het Haarlemse culturele leven in de jaren 1945-2000 en natuurlijk voor liefhebbers van de beeldhouwkunst.
Begin volgend jaar wordt in Museum Haarlem/Gasthuis een expositie gewijd aan Jan van Borssum Buisman. De opening is op 8 januari, de tentoonstelling duurt tot eind maart.
Wim Cerutti
****
Willem Veenhoven, Jan van Borssum Buisman. Kunst en vrijheid: leven en werken van een Haarlems beeldend kunstenaar. Gottmer Uitgevers Groep 2021, 160 pag.
Boekhandelsprijs € 20,99.
*****
