de nieuwste oudste kaart van de stad
Op 21 november geven de makers een lezing bij Societeit de Vereeniging en op 27 november bij Boekhandel Gillissen.
Haarlem ontstond als stad in de middeleeuwen. Dat is bekend. Hoe die ontwikkeling zo ongeveer verliep is ook nog wel bekend. Maar hoe zag de stad er in de middeleeuwen uit? Dat is een moeilijker te beantwoorden vraag. Contemporaine afbeeldingen van middeleeuws Haarlem hebben we (vrijwel) niet. De enige manier om de middeleeuwen te visualiseren is dus het maken van een reconstructie.
Twee jaar geleden begonnen tekenaars Frank Petiet en Tessel Dekker samen met Marius Bruijn aan het maken van een handgetekende stadsplattegrond van Haarlem rond het jaar 1450. Onder het genot van goede glazen Haarlemsch bier werd er lange tijd in de avonduren getekend. De tekenstijl en het vogelvluchtperspectief doen denken aan de bekende stadsplattegronden die in de 16e en 17e eeuw in de mode kwamen. Net als bij die kaarten doet deze plattegrond de fantasie en de verbeeldingskracht aanwakkeren. Maar fantasie is natuurlijk geen uitgangspunt geweest bij de afgebeelde gebouwen. Verbeeldingskracht wel.
Wat bedoelen we in dit geval met 'middeleeuwen'? Gekozen is voor het jaartal 1450 als ijkpunt. Daar zijn een aantal redenen voor. In de 13e en 14e eeuw was de stad nog erg klein. Vanaf 1400 komt Haarlem echter in een economisch voorspoedige periode terecht. Aan het begin van de 15e eeuw groeit de stad tot het formaat dat we nu kennen als het historische centrum. Dit is dus precies de periode dat de stad haar vorm krijgt. Rond 1450 staan de oudste gebouwen die we nu nog in de stad kunnen zien op hun plek of zijn in aanbouw. Denk aan het stadhuis, de Bavokerk en de Amsterdamse poort. En belangrijke middeleeuwse gebouwen en situaties die in de 17e eeuw zullen verdwijnen zijn in 1450 ook nog aanwezig. Denk aan de kloosters, gasthuizen en de lege Vijfhoek.
We beschouwen het middelpunt van de 15e eeuw dus als middeleeuwse topperiode van Haarlem.
Welke bronnen hadden we tot onze beschikking? Uitgangspunt voor het stratenpatroon bleef de voornoemde kaart van Van Deventer, omdat we mogen aannemen dat het stratenpatroon grotendeels ongewijzigd bleef in de vroege 16e eeuw.
Op beeldmateriaal (tekeningen, schilderijen) uit de 16e- en 17e eeuw zijn nog veel middeleeuwse gebouwen te zien die later verdwenen zijn. Pas op het moment dat bijvoorbeeld archeologische opgravingen of bouwrekeningen (veelvuldig) gebruikt worden als bron is meer verbeeldingskracht nodig. De gegevens kunnen dan vergeleken worden met bestaande historische situaties in andere steden. Toch blijft er veel giswerk, en daar begint het nou juist leuk te worden.
Ja, we weten veel over middeleeuws Haarlem. Maar als je iedere vierkante meter moet invullen blijken er ineens grote hiaten in de kennis. Archeologie is vaak giswerk... Hoe interpreteer je een bouwrekening... En hoe betrouwbaar zijn oude afbeeldingen?
Op deze manier moesten keuzes gemaakt worden in het verbeelden van locaties zoals het Gangolf Gasthuis (thans Botermarkt), de exacte vorm van de oudste bleekvelden in de Vijfhoek of de invulling van de Burgwalbuurt met sloot en werkplaatsen. Ook speelt de kaart wat met schaalverdeling. De meeste gebouwen zijn in een grotere schaal getekend dan het stratenpatroon. Eigenlijk 'klopt' dat natuurlijk niet maar het zorgt ervoor dat de huisjes beter zichtbaar en herkenbaar zijn waardoor het geheel meer gaat leven.
Want dat is waar het de makers om te doen is: middeleeuws Haarlem levendig maken. De kaart staat bomvol details. Varkens achter de huizen, een waterpomp, een herberg, een monnik, een kruis op de Kruispoort. Zo kan je in gedachten door de middeleeuwen heen dwalen. En dat kan ook letterlijk. Aangezien de meeste straten van 1450 nog bestaan kan je ook zelf een stadswandeling maken met de middeleeuwse kaart in de hand. Speciaal daarvoor is er een wandelkaart gemaakt waar de moderne straatnamen op staan ter oriëntatie en met achtergronden en anekdotes.
Zo hebben Frank Petiet, Tessel Dekker en Marius Bruijn hun liefde voor wandelen, voor landkaarten, voor tekenen en voor de Haarlemse geschiedenis weten te verenigen.
De kaart Haarlem in de Middeleeuwen is te koop bij de Haarlemse boek- en museumwinkels.
Er is een luxe art-print op groot formaat, een poster en een kleine wandelkaart verkrijgbaar.
Op 21 november geven de makers een lezing bij Societeit de Vereeniging en op 27 november bij Boekhandel Gillissen.
Marius Bruijn 30 oktober 2019
